Ο Δραγάτης των Άστρων

Το σκηνικό του ουρανού και τα μυστήρια που κρύβονται στο σύμπαν μαγεύουν τον άνθρωπο από τα χρόνια της Αρχαιότητας. Στο Στεφάνι έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε εδώ και τέσσερις δεκαετίες στο λόφο της "Δραγατούρας", το Αστεροσκοπείο Στεφανίου, και ένα από τα πιο σημαντικά τηλεσκόπια της Ελλάδας και γενικότερα της Ευρώπης. Η συμβολή του τόσο στην Ελληνική Αστρονομία όσο και στον διεθνή επιστημονικό κόσμο είναι σημαντική, τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την λειτουργία του υπήρξαν πολλά και πολύπλευρα. Με την ίδρυση του Αστεροσκοπείου Στεφανίου το 1967 η Ελληνική Αστρονομία εισήλθε σε μια καινούργια εποχή.

Το Αστεροσκοπείο Στεφανίου στο λόγο της "Δραγατούρας"

Ο χώρος του Αστεροσκοπείου αποτελεί ιδιοκτησία του ομότιμου καθηγητή του τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, κ. Λυσίμαχου Ν. Μαυρίδη, ο οποίος το παραχωρεί προς χρήση εδώ και τέσσερις δεκαετίες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο ευεργετικά τόσο στην πρόοδο της επιστημονικής έρευνας όσο και στην εξέλιξη και εικόνα του χωριού. Το τηλεσκόπιο τύπου Cassegrain ανήκει στο εργαστήριο Γεωδαιτικής Αστρονομίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και έχει αποκτήσει κύρος στην παρατήρηση μεταβλητών αστέρων. Εδώ και πολλά χρόνια συμμετέχει με επιτυχία σε προγράμματα διεθνών συνεργασιών, σημειώνοντας σημαντικές επιστημονικές επιτυχίες που το ανέδειξαν σ' ένα από τα κύρια κέντρα μελέτης της αστρικής δραστηριότητας αστέρων νεαράς ηλικίας σε παγκόσμια κλίμακα. Από ερευνητικής πλευράς το τηλεσκόπιο του Στεφανίου θεωρείται το κορυφαίο τηλεσκόπιο του κόσμου σε παρατηρήσεις αστέρων εκλάμψεων.

Η ίδρυση του Αστεροσκοπείου Στεφανίου

Το χρονικό της ίδρυσης του Αστεροσκοπείου Στεφανίου αρχίζει το 1964, εποχή στην οποία είχε γίνει επιτακτική η ανάγκη της εγκατάστασης και λειτουργίας οπτικών τηλεσκοπίων για την εκτέλεση νυκτερινών αστροφυσικών παρατηρήσεων στην χώρα μας. Η Ελλάδα λόγω των ευνοϊκών κλιματολογικών συνθηκών είχε ήδη αρχίσει να δέχεται αιτήσεις από τους αστρονόμους των χωρών της Δυτικής Ευρώπης για την εγκατάσταση δικών τους αστροφυσικών παρατηρητήρεων. Μια ομάδα στην οποία συμμετείχαν από ελληνικής πλευράς ο καθηγητής κ. Λυσίμαχος Μαυρίδης και από ολλανδικής πλευράς ο κ. A. Blaauw, κ. Dr. J. Borgman, κ. S.J. de Kort και κα. Α.Β. Underhill, με κριτήρια το μέγιστο αριθμό ανέφελων νυκτών, τη μικρότερη δυνατή απορρόφηση και την όσο γίνεται μικρότερου κόστους πρόσβασης, επέλεξαν την περιοχή Στεφανίου, όπου και εγκαταστάθηκε το Αστεροσκοπείο Στεφανίου.

Αποφασιστική ώθηση στην ίδρυση του νέου αστεροσκοπείου δόθηκε το Φεβρουάριο το 1966 με την έγκριση χορήγησης οικονομικής ενίσχυσης ύψος 14000 δολαρίων ΗΠΑ από την Επιτροπή του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ) στους αστρονόμους Dr. H. Neckel του Αστεροσκοπείου του Αμβούργου και καθηγητή Λ.Ν. Μαυρίδη, του Πανεπιστήμίου Θεσσαλονίκης για την εκτέλεση του ερευνητικού τους προγράμματος με τίτλο "Φωτοηλεκτρική φωτομετρία αστέρων μεταγενέστερων φασματικών τύπων". Στόχος αυτού του προγράμματος ήταν να μεταφερθεί από το Αστεροσκοπείο του Αμβούργο Γερμανίας και να εγκατασταθεί και να λειτουργήσει επί δύο χρόνια στην Ελλάδα ένα κατοπτρικό τηλεσκόπιο τύπου Cassegrain διαμέτρου αντικειμενικού 38 cm για την εκτέλεση φωτοηλεκτρικών παρατηρήσεων. Τα στενά χρονικά όρια μέσα στα οποία έπρεπε να εκτελεσθεί το πρόγραμμα δεν επέτρεπαν να γίνει προσπάθεια για απαλλοτρίωση της εκτάσεως για λογαριασμό του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ή οποιουδήποτε άλλου δημόσιου φορέα. Έτσι ο ένας από τους ενδιαφερόμενους ερευνητές, ο καθηγητής Λ. Μαυρίδης αγόρασε με δικά του χρήματα μια έκταση γύρο από την κορυφή του λόφου της "Δραγατούρας", που βρίσκεται δίπλα στο Στεφάνι και άρχισε η κατασκευή του οικίσκου που θα στέγαζε το τηλεσκόπιο και τους παρατηρητές. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1967 διεξάγονται οι πρώτες παρατηρήσεις με το τηλεσκόπιο αυτό.

Το τηλεσκόπιο του Αστεροσκοπείου του Αμβούργου το 1967	Το ΑΣΚ το 1969

Ο σταθμός παρακολούθησης δορυφόρων του CNES

Σημαντική εξέλιξη για το Αστεροσκοπείο Στεφανίου αποτέλεσε η εγκατάσταση ενός κινητού σταθμού παρακολουθήσεως τεχνητών δορυφόρων του Γαλλικού Κέντρου Διαστημικών Ερευνών (CNES) ο οποίος άρχισε να λειτουργεί τον Οκτώβριο 1966. Ο σταθμός παρακολουθούσε τους γαλλικούς δορυφόρους D1A Diapason και τους D1-C Diademe 1 και D1-D Diademe2, που προορίζονταν κυρίως για γεωδαιτικές μετρήσεις. Για την παρακολούθηση των δορυφόρων ο σταθμός διέθετε ένα σύστημα προσδιορισμού της της ακτινικής ταχύτητας των δορυφόρων με την βοήθεια του φαινομένου Doppler, καθώς και ένα σύστημα προσδιορισμού της αποστάσεως των δορυφόρων με την βοήθεια ακτίνων Laser. Το σύστημα αυτό περιελάμβανε ένα τηλεσκόπιο με το οποίο σκοπεύανε το δορυφόρο, εκπέμποντας στη συνέχεια μια δέσμη ακτίνων Laser που προσέπιπτε στην επιφάνεια του δορυφόρου και επέστρεφε με την βοήθεια ανακληστήρων προς το σταθμό. Το Στεφάνι ήταν ένα από τα τρία κέντρα παρακολούθησης δορυφόρων που οι Γάλλοι είχαν εγκαταστήσει στην Μεσόγειο. Τα άλλα δύο κέντρα βρίσκονταν στο Colomb-Bechar στην Αλγερία και στο Observatoire de Haute Provence της Γαλλίας. Ο σταθμός στο Στεφάνι λειτούργησε μέχρι τέλους Αυγούστου 1967, όταν η CNES βρέθηκε στην ανάγκη να διακόψει τη λειτουργία του Σταθμού Στεφανίου, μετά την διακοπή της λειτουργείας της βάσης στην Αλγερία. Το σύστημα Doppler μεταφέρθηκε από το Στεφάνι στο Διαστημικό Κέντρο του Bretigny στη Γαλλία, ενώ το σύστημα Laser μεταφέρθηκε στο Διαστημικό Κέντρο Kourou στην Γαλλική Γουϊάνα. Ο σταθμός απέδειξε την καταλληλότητα της περιοχής Στεφανίου για έρευνες αναφερόμενες στη Δορυφορική Γεωδαισία.

Ο δορυφόρος D1A Diapason	Σύστημα προσδιορισμού της απόστασης δορυφόρων με ακτίνες Laser	Ο δορυφόρος D1B Diademe

To Netherlands European Southern Observing Station

Η ολοκλήρωση του Αστεροσκοπείου Στεφανίου ήρθε με την εγκατάσταση του κατοπτρικού τηλεσκοπίου van Straaten των 40 cm του Αστεροσκοπείο της Ουτρέχτης, Ολλανδίας, το Ιούλιο του 1967. Το τηλεσκόπιο αυτό ήταν εξοπλισμένο με ένα φωτοηλεκτρονικό φωτόμετρο, με το οποίο μπορούσαν να γίνουν μετρήσεις στα τρία χρώματα U,B,V του διεθνούς φωτομετρικού συστήματος του Johnson και χρησιμοποιήθηκε από μέλη του επιστημονικού προσωπικού διάφορων αστρονομικών ιδρυμάτων της Ολλανδίας για φωτοηλεκτρικές παρατηρήσεις αστέρων, και κυρίως μεταβλητών λόγω εκλείψεως. Το τηλεσκόπιο αυτό αποτέλεσε το κύριο ερευνητικό όργανο του Oλλανδικού αστρονομικού σταθμού που ήταν γνωστό ως "Netherlands European Southern Observing Station". Το σταθμό διοικούσε ειδική επιτροπή από εκπροσώπους διάφορων αστρονομικών ιδρυμάτων της Ολλανδίας. Πρόεδροι της επιτροπής αυτής διετέλεσαν διαδοχικά οι καθηγητές Adrian Blaauw, S.J. de Kort και Jan Borgman. Διευθυντής του σταθμού ήταν στην αρχή ο Δρ. Mart de Groot και αργότερα ο Δρ. J.R.W. Heintze. Ο σταθμός λειτούργησε μέχρι το φθινόπωρο του 1973, όταν η λειτουργία του σταθμού διεκόπει μετά την ένταξη της Ολλανδίας στο Ευρωπαϊκό Αστεροσκοπείο στο Νότιο Ημισφαίριο (ESO).

Το τηλεσκόπιο van Straaten του Αστεροσκοπείου της Ουτρέχτης το 1969

Οι παρατηρήσεις που έγιναν με τα τηλεσκόπια των Γερμανών και Ολλανδών την τετραετία 1967-1970 απέδειξαν ότι οι περιοχή Στεφανίου είναι κατάλληλη για την διεξαγωγή φωτοηλεκτρικών παρατηρήσεων. Επίσης δόθηκε στους Έλληνες αστρονόμους που εργάζονταν ταυτοχρόνως στο αστεροσκοπείο η δυνατότητα να παρακολουθήσουν και να εξοικειωθούν έτσι με τα προγράμματα και τις μεθόδους εργασίας των Γερμανών, Ολλανδών και Γάλλων επιστημόνων και να αποκτήσουν χρήσιμες επιστημονικές επαφές μαζί τους.

Το τηλεσκόπιο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης

Το γεγονός που επέβαλε οριστικά το Αστεροσκοπείο Στεφανίου στους διεθνείς αστρονομικούς κύκλους σαν ένα ίδρυμα αστροφυσικών παρατηρήσεων υψηλής στάθμης ήταν η εγκατάσταση και λειτουργία του κατοπτρικού τηλεσκοπίου διαμέτρου αντικειμενικού 30 ιντσών του Εργαστηρίου Γεωδαιτικής Αστρονομίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο 1971. Το τηλεσκόπιο αυτό από την νύχτα της 26/27 Ιουνίου 1971 μέχρι και σήμερα εμφανίζει μια αξιοπρεπέστατη παρουσία στο διεθνή επιστημονικό κόσμο. Είναι κατοπτρικό, τύπου Cassegrain και ανήκει στην κατηγορία των τηλεσκοπίων, που έγιναν γνωστό ως "συλλέκτες φωτός". Κατασκευάστηκαν ύστερα από υπόδειξη του γνωστού H. Johnson και προορίζονται κυρίως για τη διεξαγωγή φωτοηλεκτρικών παρατηρήσεων. Το τηλεσκόπιο αυτό προσφέρει μέχρι σήμερα τις πολύτιμες υπηρεσίες του στον επιστημονικό κόσμο και θεωρείται από τα πιο σημαντικά όργανα της ελληνικής Αστρονομίας και γενικότερα της Ευρώπης.

Ο καθηγητής Λ.Ν. Μαυρίδης με το τηλεσκόπιο το 1971

Η κληρονομιά του Αστεροσκοπείου Στεφανίου

Σήμερα το Αστεροσκοπείο Στεφανίου και η ερευνητική δραστηριότητα του αποτελούν σήμα κατατεθέν του Στεφανίου. Η εγκατάσταση του Αστεροσκοπείου στο Στεφάνι λειτούργησε ευεργετικά όχι μόνο για το Στεφάνι αλλά και για όλη την περιοχή. Επίσπευσε την ηλεκτροδότηση των γύρω χωριών καθώς και την ασφαλτόστρωση του δρόμου που συνδέει την κωμόπολη του Χιλιομοδίου με την Κλένια, το Αγιονόρι και το Στεφάνι. Στο Στεφάνι η συναναστροφή των κατοίκων τόσο με τους Έλληνες αστρονόμους όσο και με τους ξένους συνέβαλε στην ταχύτερη πολιτιστική ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας, μέσω της ανάμειξης της κληρονομιάς των κατοίκων με τις σύγχρονες και διεθνές απόψεις που μετέφεραν οι επιστήμονες που διέμεναν στο χωριό. Οι σχέσεις που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στους επιστήμονες και τους κατοίκους εξελίχθηκαν σε φιλίες, ακόμα σε ένα γάμο. Υπάρχουν άπειρες ιστορίες γύρω από το Αστεροσκοπείου Στεφανίου που εύκολα θα γέμιζαν τόμους.

Το Αστεροσκοπείο Στεφανίου και η ερευνητική δραστηριότητα του σχημάτισαν την ταυτότητα του χωριού μας, δημιουργώντας ένα ενδιαφέρον συνδυασμό πολιτιστικής κληρονομιάς και τεχνολογίας. Μετά από 40 χρόνια λειτουργίας το Αστεροσκοπείο είναι ανεπίστρεπτα δεμένο με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του Στεφανίου και αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της πολιτιστικής και επιστημονικής κληρονομιάς της ευρύτερης περιοχής. Η συνέχιση της ερευνητικής δραστηριότητας του Αστεροσκοπείου Στεφανίου είναι επιστημονικής και πολιτιστικής σημασίας και αναμφίβολα έχει να προσφέρει πάρα πολλά στις επόμενες γενιές.

(Πηγή: The Stephanion Observatory, L.N. Mavridis, University of Thessaloniki)