Στη θέση «Αλώνια» στις νότιες παρυφές του οικισμού βρίσκεται ο κοιμητήριος ναός του Αγίου Αθανασίου που είναι κηρυγμένο μνημείο σύμφωνα με την ΥΑ 161070/6491/241-12-1957 ΦΕΚ 12/Β/17-1-1958. Πρόκειται για μονόχωρη καμαροσκέπαστη βασιλική με δίρριχτη στέγη, χτισμένη με απλή αργολιθοδομή πάχους 0,70 μ.
Η χρονολογία ανέγερσης του ναού δεν έχει εξακριβωθεί. Ωστόσο μπορούμε να εικάσουμε πως η ιερότητα του χώρου σχετίζεται με την πανάρχαια πρακτική της ανέγερσης βωμών και ναών σε αλώνια. Τα αλώνια, χώροι ανοιχτοί προς τα στοιχεία της φύσης και τις θεϊκές δυνάμεις, όπου ο άνθρωπος δρέπει τους καρπούς των κόπων του, βρέθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων στο επίκεντρο της αλληλένδετης σχέσης γεωργικής και τελετουργικής πράξης. Για πολλούς αιώνες, στη τοποθεσία «Αλώνια» οι Στεφανιώτες αλώνιζαν τα σιτηρά τους.
Άγνωστο παραμένει αν ο ναός του Αγίου Αθανασίου λειτούργησε εξ αρχής ως κοιμητήριο ναό του χωριού, που ιδρύθηκε στη σημερινή θέση επί Φραγκοκρατίας.
Ο πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού έχει χρονολογηθεί τον 16ο-17ο αιώνα (Αρχαιολογικό Δελτίον 36 (1981)Β1 Χρονικά, σ 175). Δεν υπάρχει κτητορική επιγραφή και ο ζωγράφος παραμένει άγνωστος. Ο θεολόγος και ιστορικός Λάμπρος Ψωμάς έχει εκφράσει την άποψη ότι για την αγιογράφηση του ναού εργάστηκαν δύο ζωγράφοι, διότι δείχνει να φέρνει δύο στρώματα τοιχογραφιών.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνει στις χαμηλές επίπεδες επιφάνειες σειρά ολόσωμων αγίων και ψηλότερα σκηνές από το βίο και το μαρτύριο του Χριστού. Σε εσοχή αριστερά από το κτιστό τέμπλο βρίσκεται η τοιχογραφία του Αγίου Αθανασίου καθώς και φορητή, ξύλινη εικόνα “Δαπάνη Μιχαήλ Οικονόμου και Δημήτρη Οικονόμου ή Παπαγιανναίων» που χρονολογείται το 1910. Ο Μιχαήλ Οικονόμου είχε γεννηθεί το 1852 ενώ ο γιος του Δημήτρη το 1874.
Ιστορικές επιγραφές
Η τοιχογραφία του Αγίου Ευθυμίου
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ιστορικές επιγραφές που χαράχτηκαν στις τοιχογραφίες από απλούς ανθρώπους που θέλησαν να διαφυλάξουν στη μνήμη του τόπου σημαντικά γεγονότα που συγκλόνισαν τη μικρή κοινωνία του Στεφανίου.
Ο γνωστός Βυζαντινολόγος Γεώργιος Λαμπάκης ο οποίος επισκέφτηκε το Στεφάνι στις 7 Αυγούστου του 1892 γράφει για τον ναό: «Εν δε τω νεκροταφείω του χωρίου τούτου, μονοκόγχω μικρώ ναϊδίων του Αγίου Αθανασίου, επί αγιογραφιών, αίτινες καλύπτουσιν ετέρας αυστηράς Βυζαντινής τέχνης αγιογραφίας ιστ’-ιζ’ αιώνος ανέγνωμεν πολλάς δι’ ακίδος κεχαραγμένας επιγραφάς (grafito), ων μνείας άξιαι δια τας εν αυταίς ιστορικάς πληροφορίας…»
Η παλιότερη χρονολογείται το 1686 και βρίσκεται χαραγμένη πάνω από το δεξί ώμο του Αγίου Ευθυμίου:
«1686 εμινί αγουςτου 16 / επιρε / ο Βενεκιανος / το αναπλι».
Η επιγραφή αναφέρεται στη κατάληψη του Ναυπλίου από τους Βενετούς, οι οποίοι εγκαινίασαν μια σύντομη περίοδο κυριαρχίας στη Πελοπόννησο που κράτησε μέχρι το 1715, όταν οι Οθωμανοί υπό την αρχηγία του μεγάλου βεζίρη Αλή Κιουμουρτζή επανακατέκτησαν με μια αστραπιαία εκστρατεία τον Μοριά.
Ακριβώς κάτω από την προαναφερόμενη επιγραφή ένας δεύτερος γραφέας αποτύπωσε το γεγονός της επανακατάκτησης:
«1715 – αλαναριου -4-/ ιμερα σαβατο επηρε / ο τουρκος το αναπλη ο Βε/ ζιρις ιρθε ατος του κε ε/πιρε τον μορεα ολονε».
«1723 Απριλίου 25 χιόνι»
«1732 Ιανουαρήου α εκά; ρδα; ιερόθηκα; εγώ ο Παπά Ιωάννης. Απέθαναν πολλή ανθρώπι εις όλων τον Κόσμον από ανάγγην»
Λεπτομέρεια από τη Δευτέρα Παρουσία
Η επιγραφή αυτή αναφέρεται σε εποχή επιδημίας. Ολόκληρο τον 18ο αιώνα η Ελλάδα επλήγη από διαδοχικά κύματα επιδημιών πανώλης που αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό. Η Κωνσταντινούπολη ήταν η σταθερή πύλη εισόδου της νόσου η οποία μεταδόθηκε στη συνέχεια μέσα των λιμανιών, όπως το Ναύπλιο. Η πρώτη επιδημία πανώλης καταγράφεται στο Ναύπλιο το 1729 όπου η πόλη χάνει τα 2/3 του πληθυσμού της. Το 2ο επιδημικό κύμα καταγράφεται το 1757 και ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι τη χρονιά εκείνη οι κάτοικοι καταφεύγουν στα γύρω βουνά για να γλυτώσουν. Το 3ο επιδημικό κύμα καταγράφεται το 1791 οπότε χάθηκαν 6000 κάτοικοι, δηλαδή τα ¾ του πληθυσμού.
Την ίδια εποχή με την επιγραφή στον ναό του Άγιου Αθανάσιου θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονολογικά και το «Καρφωμένο λιθάρι», ένα επίπεδο βράχο πάνω στο παλιό δρόμο προς την Προσύμνη και το Αργολικό κάμπο όπου, σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοι του Αγιονορίου και Στεφανίου είχαν «καρφώσει» την πανούκλα από τον φόβο της μετάδοσης του Μαύρου Θανάτου, το οποίο προσπάθησαν έτσι να ξορκίσουν. Δεν γνωρίζουμε αν οι φόβοι των κατοίκων επαληθεύτηκαν. Όμως γνωρίζουμε ότι η πανώλη είχε εγκατασταθεί στον ελλαδικό χώρο και ότι σε ολόκληρο τον 18ο αιώνα μόλις δεκατέσσερις χρονιές δεν θα παρουσιαστεί η επιδημία.
«1733 Ιωανης ΑΓS (=Αυγούυστου) έγραψα»
Πάνω από τον δεξί ώμο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου γράφει:
«1814 Ενμηνί απριλίου 21 εριξε χιόνι στο Στεφάνι εβάσταξε υμέρες δύο καγώ αναγνωστης…….παπαθανασίου»
Ο Λαμπάκης γράφει πως κάτω από την τοιχογραφία του Αγίου Νικολάου διαβάζουμε: «Άγιε Νικόλαε πρεσβεβε των δούλων σου Νεωφήτου Ιερομονάχου και καθιγουμενου της Φανερωμένης».
Ο Λαμπάκης αναφέρει επίσης πως «υπό την εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας εντός 8 κύκλων» που περιέχουν συμβολικά τις τιμωρίες της κολάσεως αναφέρεται: Ο βρυγμός των οδόντων, Το σκότος το εξώτερον, Το πύρ το άσβεστον, Ο Τάρταρος, Ο σκώληξ ο ακοίμητος, Τα καταχθόνια, Ο βάρβαρος βρόμης, Η Γέενα του Πυρός
Ο Κορίνθιος θεολόγος και ιστορικός Λάμπρος Ψωμάς επισημαίνει άλλες επιγραφές που κάνουν λόγο για καιρικά φαινόμενα, όπως για το χιόνι που έριξε στο Στεφάνι το 1779, χαραγμένο από κάποιον Παπαντωνίου, ή για βροχή το 1751.
Επίσης διακρίνονται οι χρονολογίες 1728, 1734, 1863, 1869.
Η Έγερσις του Λαζάρου
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση, γεγονός που οφείλεται μάλλον στη τοποθεσία του ναού εντός νεκροταφείου. Ωστόσο σε αρκετά σημεία οι τοιχογραφίες βρίσκονται σε οριακή κατάσταση εξαιτίας της εισερχόμενης υγρασίας και την παρουσία και δράση αλάτων με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν από αποκόλληση. Εξαιτίας της πλευρικής και ανερχόμενης εργασίας, οι τοιχογραφίες στη βάση των τοίχων αλλά και οι παλιές πλάκες δαπέδου έχουν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό. Παρατηρείται το φαινόμενο των «σκαμμένων ματιών» σε κάποιους Αγίους της Κάτω Ζώνης, καταστροφή η οποία προκλήθηκε σύμφωνα με τους κατοίκους του Στεφανίου, κάποια στιγμή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ή της Επανάστασης. Όμως το ξύσιμο ή η αφαίρεση των ματιών Αγίων ήταν και συνήθης πρακτική για τη δημιουργία φυλαχτών, φαρμάκων κλπ.
Ο ναός γιορτάζει στις 2 Μαΐου, γιορτή της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Αθανασίου. Τα παλιά τα χρόνια, παραμονή Αγίου Αθανασίου, δηλαδή τη Πρωτομαγιά, γινόταν μεγάλο πανηγύρι στο μεγαλύτερο αλώνι μπροστά στο ναό. Θεωρείτο όμως περισσότερο γιορτή της Άνοιξης -εορτασμός που έχει τις ρίζες του στις παγανιστικές εορτές των Αρχαίων Ελλήνων- η οποία «έδεσε» με το χριστιανικό εορτολόγιο. Το πανήγυρη είχε μεγάλη συμμετοχή και από τα γύρω χωριά. Αρχικά έπαιζαν νταούλι και πίπιζα και αργότερα έφερναν μουσικούς από τον Άγιο Βασίλειο της οικογένειας των Ταγαράδων που έπαιζαν βιολί και κλαρίνο.
Τη δεκαετία του ‘50 έγινε επικάλυψη της στέγης με σκυρόδεμα και επικάλυψη της εξωτερικής τοιχοποιίας από τους κατοίκους του χωριού, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι εκτεταμένες ρωγμές στην οροφή του κτίσματος.
Τη δεκαετία του ’60 ξεκίνησε η ανέγερση του νέου ενοριακού ναού του Ισαποστόλου Στεφανά πάνω στα αλώνια που είχαν παραχωρηθεί από τους ιδιοκτήτες τους και δίπλα ακριβώς από το νεκροταφείο.
Τη δεκαετία του ‘90 οι Στεφανιώτες τοποθέτησαν πάνω στη πλάκα καινούργια κεραμοσκεπή. Τα κεραμίδια αποδείχτηκαν ωστόσο ακατάλληλα (απορρόφηση υγρασίας, σπάσιμο από τον πάγο) και επιδείνωναν τα προβλήματα.
Στις 27 Νοεμβρίου 2005 η 6η ΕΒΑ προχώρησε μετά από πιέσεις του Συλλόγου σε υποστύλωση των δύο εσωτερικών τόξων που παρουσιάζουν ρωγμές σε σημαντικό εύρος και σε τοποθέτηση εξωτερικής περιμετρικής περίδεσης με καλώδια, ενώ έχει επικαλύψει με γάζες τις τοιχογραφίες.
Το Φεβρουάριο του 2013 η Αρχιτέκτων-Μηχανικός Μ. Χρυσάφη εκπόνησε για λογαριασμός του Πολιτιστικού Συλλόγου Τεχνική Έκθεση για τις εργασίες προσωρινής προστασίας του μνημείου, όπου επισημαίνει την αναγκαιότητα της αποξήλωσης των σπασμένων κεραμιδιών της στέγης, καθαρισμός της πλάκας, διάστρωση με πισσόχαρτο και τοποθέτηση νέων κεραμιδιών. Προτείνει επίσης τη σταδιακή απομάκρυνση των ταφικών μνημείων περιμετρικά του μνημείου ώστε να διαμορφωθεί ένας διάδρομος πλάτους 0,80-1,00 μ. Για τον περιορισμό της πλευρικής και ανερχόμενης υγρασίας, που έχει καταστρέψει ολοσχερώς περιμετρικά σε ζώνη 0,40 μ., στη βάση των τοίχων, τις τοιχογραφίες αλλά και τις πλάκες δαπέδου του ναού, απαιτείται αποχωμάτωση σε βάθος μέχρι τα θεμέλια για αερισμό και ξήρανση και στη συνέχεια επικάλυψη με γαιωύφασμα, βότσαλα ή αδρανή 3Α.
Το καλοκαίρι του 2013 συνεργείο του Δήμου προχώρησε σε άστοχη τσιμεντοποίηση των διαδρόμων του νεκροταφείου με αποτέλεσμα τα νερά να συλλέγονται στο εσωτερικό του ναού και να επιβαρύνεται η κατάσταση του μνημείου.
Κείμενο/έρευνα: Patricia van der Wal
Βιβλιογραφία:
Μιχάλης Σ. Κορδώσης, Συμβολή
Ξενοφών Χ. Ηλία, Ζωή Ξ. Ηλία, Ο Τέως Δήμος Κλεωνών Κορινθίας 19ος-20ος αιώνας, Τόμος Δεύτερος
Λ. Ψωμά, Τέσσερες άγνωστες επιγραφές από το χωριό Στεφάνι Κορινθίας», Δελτίο του Ι.Κ.Μ., τεύχος 32
Τσιλιπήρα Ε., Τσίμπου Ε., Οι Επιδημίες στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα και τρόποι αντιμετώπισης τους