Η «Παναγία» είναι κτίσμα του 14ου αιώνα και από τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται εντοιχισμένα σε αυτόν, φαίνεται να αντικατέστησε προγενέστερο ναό που με την σειρά του είχε χτιστεί πάνω σε αρχαίο ναό. Υψώνεται σε κεντρικό σημείο του Στεφανίου και υπήρξε ο ενοριακός ναός του χωριού μέχρι την έναρξη λειτουργίας του Αγίου (Ισαπόστολου) Στεφανά το 1973. Στον ευρύχωρο προαύλιο χώρο της εκκλησίας οδηγεί από το δρόμο μνημειώδης λιθόκτιστη κλίμακα που πλαισιώνεται από δύο στήλες μία των οποίων είναι κίονας φερμένος από το ναό «το εκκλήσι της Σταμάτας» που αποδίδεται κατά την τοπική παράδοση σε αρχαίο ναό του Απόλλωνα.

Το αρχικό κτίσμα της εκκλησίας κατατάσσεται στην γ-παραλλαγή των μονόκλιτων σταυροειδών ναών με τρούλο, όπως ο κατεδαφισμένος σήμερα καθολικός ναός της μονής Αγίου Δημητρίου. Η επέκταση του ναού προς δυτικά πραγματοποιήθηκε τον 18ο -19ο αιώνα, προκειμένου να αυξήσει τη χωρητικότητα της εκκλησίας.

Μοναδικό γνώρισμα του ναού είναι το επτάπλευρο τύμπανο του τρούλου, που φέρει ένα μόνο παράθυρο στη Ν. πλευρά. Ο φωτισμός στο αρχικό κτίσμα πρέπει να ήταν εξαιρετικά χαμηλός. Τα παράθυρα της Ν. πλευράς και του ιερού είναι μεταγενέστερα και συνιστούν πιθανόν διευρύνσεις παλαιότερων στενών ανοιγμάτων.

Το Κωδονοστάσιο
Κυρίαρχο στοιχείο της κυρίας όψης του ναού είναι το τρίλοβο κωδωνοστάσιο. Ανήκει στην κατηγορία των τοξωτών και αποτελείται από δύο καθ” ύψος ζώνες άνισου πλάτους και ύψους, που χωρίζονται με πώρινο κοσμήτη. Στη χαμηλότερη ζώνη ανοίγονται δύο στενοί και χαμηλοί λοβοί, που συνδέονται με τμήμα αρράβδωτου κίονα και παλαιοχριστιανικό επίθημα, το οποίο στην ορατή λοξή επιφάνεια κοσμείται με φύλλο μαλακής πλατιάς ακάνθου σε ανθεμωτή διάταξη που χρονολογείται στο α” τέταρτο του 6ου αιώνα. Ο στενόμακρος λοβός στην επάνω ζώνη χρησιμεύει για την ανάρτηση της μοναδικής καμπάνας της εκκλησίας.

Το κωδωνοστάσιο είναι κατασκευασμένο από καλοδουλεμένους πωρόλιθους. Αριστερά και δεξιά έχουν εντοιχιστεί τμήματα πεσσίσκου, που φέρει διακόσμηση αλυσίδας από διμερή ταινία με οκτάκτινους αστέρες (11ος αιώνας). Οι ακτίνες του αστεριού αριστερά αποτελούνται από μακρόστενα φύλλα (ελιάς;) με ανάγλυφο το κεντρικό νεύρο. Δεξιά τα φύλλα αυτά περιορίζονται σε τέσσερα, διατεταγμένα σταυροειδώς. Η υφή και το πλάσιμο του γλυπτού οδηγούν σε συγκρίσεις με γνωστά έργα του 11ου αιώνα, όπως το κιονόκρανο της εκκλησίας του Senci Kler της Φρυγίας, το υπέρθυρο του Μουσείου Σμύρνης και τα περιθυρώματα των Αγίων Αναργύρων της Καστοριάς.

Σημειώνομαι ότι στο υψηλότερο σημείο του κωδωνοστασίου υπάρχει και μαρμάρινος ανάγλυφος σταυρός το οποίο όμως φαίνεται να ήταν καλυμμένο από τον παλιό σοβά κατά την καταγραφή και αποτύπωση του μνημείου από τους αρχαιολόγους και έτσι δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία.

Τοιχογραφίες
Ο ναός είναι κατάγραφος. Δυστυχώς όμως οι τοιχογραφίες είναι σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένες από υγρασία και μαυρισμένες από αιθάλη με αποτέλεσμα το εικονογραφικό πρόγραμμα να αναγνωρίζεται με δυσκολία. Τα σωζόμενα δείγματα των τοιχογραφιών μας πληροφορούν όμως πως αν διενεργηθεί καθαρισμός των τοιχογραφιών όλου του ναού θα αποκαλυφθούν έργα εξαιρετικής τέχνης.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι αυστηρό και λιτό όπως συνηθίζεται στους μεταβυζαντινούς ναούς της περιοχής. Περιλαμβάνει στις χαμηλές επίπεδες επιφάνειες, σειρά ολόσωμων αγίων και ψηλότερα, στις καμπύλες, σκηνές από το βίο και το μαρτύριο του Χριστού, καθώς και τους 24 Οίκους του Ακάθιστου Ύμνου. Τα δύο σύνολα συνδέονται με ζωφόρο στηθαίων αγίων, στο ύψος περίπου της γενέσεως των θόλων. Οι άγιοι εικονίζονται μέσα σε εγκόλπια συνδεόμενα με κομβία-ρόδακες, από τα οποία φύονται πολύφυλλοι ανθοφόροι κλάδοι. Τα χρώματα είναι πηκτά, βαλμένα με μεγάλες σίγουρες πινελιές. Επικρατούν βαθύ πράσινο, σκούρο μπλε, ζεστή ώχρα και κόκκινο κεραμιδί. Το φόντο είναι πάντοτε σκουρόχρωμο, εκτός από τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου. Οι μορφές των αγίων είναι ήρεμες, ευγενικές, με συγκρατημένες κινήσεις και κάποια χάρη στα νεανικά πρόσωπα. Τα ενδύματα είναι βαριά, με πολλές καμπύλες πτυχώσεις που ακολουθούν γενικά τις στάσεις και τις κινήσεις των σωμάτων και -ασυνήθιστα για την εποχή- δεν φέρουν πολλά στολίδια και κεντήματα.

Το Εικονογραφικό πρόγραμμα
Στο ημισφαίριο του τρούλου κυριαρχεί η μορφή του Παντοκράτορα και στο τύμπανο, σε δύο επάλληλες ζώνες, απεικονίζονται τα τάγματα των αγγέλων και χορός προφητών. Στη κόγχη, η Πλατυτέρα δέεται με τα χέρια απλωμένα ανοιχτά, όπως και ο ευλογών Ιησούς μπροστά από το στήθος της, ενώ στο τύμπανο συλλειτουργούν οι ιεράρχες Αθανάσιος, Χρυσόστομος, Βασίλειος και Γρηγόριος έχοντας ανάμεσά τους Άγια Τράπεζα με δισκοπότηρο και τον σπαργανωμένο Ιησού μέσα στο δίσκο της θείας Ευχαριστίας, στην παράσταση του Μελισμού.

Στον ανατολικό τοίχο, στο μέτωπο πάνω από την κόγχη, η Φιλοξενία του Αβραάμ προοιωνίζεται τη θεία Λειτουργία, ενώ χαμηλότερα εικονογραφείται ο Ευαγγελισμός, με τον Γαβριήλ αριστερά και τη Θεοτόκο δεξιά της κόγχης. Πιο χαμηλά, και αφού μεσολαβήσει η ζώνη των στηθαίων αγίων που περιτρέχει ολόκληρο το ναό, η εικονογράφηση ολοκληρώνεται με τον πρωτομάρτυρα Στέφανο αριστερά και τους διακόνους Άγίους Φίλιππο και Λαυρέντιο δεξιά. Στο βόρειο τοίχο διακρίνεται δύσκολα η παράσταση με το «Όραμα του αρχιεπισκόπου Πέτρου Αλεξανδρείας».

Συνεχής ταινία από σχηματοποιημένους ρόδακες και φυλλώματα διαιρεί τον κατά μήκος θόλο σε δύο σκέλη, καθένα από τα οποία υποδιαιρείται με τη σειρά του σε δύο παράλληλες ζώνες. Στις ψηλότερες από τις ζώνες αυτές εκτυλίσσονται οι σκηνές από το Βίο του Ιησού, μέσα σε ορθογώνια διάχωρα που ορίζονται από βαθυκόκκινη ταινία. Η εικονογράφηση ξεκινά από το ανατολικό μέρος του νοτίου σκέλους με τις παραστάσεις της Γεννήσεως, της Υπαπαντής και της Βαπτίσεως και, αφού διακοπεί από την εγκάρσια καμάρα, που κοσμείται με τη Μεταμόρφωση και τη Βαϊφόρο, συνεχίζεται με το Μυστικό Δείπνο, την Προδοσία και την Κρίση των Αρχιερέων. Στο βόρειο σκέλος και με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά απεικονίζονται αντίστοιχα η Σταύρωση, η εις Άδου Κάθοδος και η Ψηλάφηση του Θωμά, μεσολαβούν στην εγκάρσια καμάρα οι Μυροφόρες και η Μεσοπεντηκοστή και ακολουθούν η Ίαση του Τυφλού, η Ανάληψη και η Πεντηκοστή. Στα χαμηλότερα και στενότερα τμήματα των πλαγίων καμπύλων επιφανειών εικονογραφούνται μέσα σε τετράγωνα διάχωρα, οι 24 Οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου.

Σκηνές θαυμάτων καλύπτουν τα επάνω μέρη των τύμπανων των εγκάρσιων θόλων. Στο Ν. η Έγερση του Λαζάρου και στο Β. η Θεραπεία του Παραλυτικού. Δύο σκηνές από το Θεομητορικό κύκλο συναντιούνται στα ψηλά μέτωπα του τρούλου. Στο Δ. τα Εισόδια και στο Α. η Κοίμηση της Θεοτόκου.

Τα ενισχυτικά σφενδόνια κοσμούνται όπως συνήθως με τη Θεοτόκο και προφήτες στην παράσταση «Άνωθεν οι Προφήται» ανατολικά και τον Ιησού με τους αποστόλους στην παράσταση «Εγώ ειμί η Άμπελος» δυτικά.
Στους πλάγιους επίπεδους τοίχους του κυρίως ναού, η σειρά των ολόσωμων αγίων ξεκινά με τον Πρόδρομο, στην ανατολική άκρη του νοτίου τοίχου, δίπλα στο τέμπλο, και συνεχίζεται με τον Άγιο Νικόλαο, τον Προφήτη Ηλία, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον αρχάγγελο Μιχαήλ που παραστέκει την είσοδο και τον έφιππο Άγιο Δημήτριο. Στον Β. τοίχο αντίστοιχα, και με κατεύθυνση από δυτικά προς ανατολικά εικονίζονται αδιάγνωστος άγιος μοναχός, ο Άγιος Αντώνιος, έφιππος Άγιος Γεώργιος, οι άγιοι Αδριανός και Θεόδωρος Ο Τήρων, οι ιεράρχες Αθανάσιος, Γρηγόριος, Ιωάννης ο Χρυσοστόμος και Βασίλειος και τέλος οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος.

Το Τέμπλο και η Εικόνα της Παναγίας
Στο χτιστό τέμπλο αριστερά της Ωραίας Πύλης έχει ζωγραφιστεί ένθρονη Βρεφοκρατούσα Θεοτόκος, στον τύπο της Οδηγήτριας με την επιγραφή «Η ΠΑΝΤΩΝ ΕΛΠΙΣ» και δεξιά ένθρονος Παντοκράτορας «Ο ΖΩΟΔΟΤΗΣ». Στο επάνω μέρος απλώνεται η ζωοφόρος με την Μεγάλη Δέηση. Στο δεξιό μέρος του τέμπλου, εκεί όπου συνήθως βρίσκεται ο Πρόδρομος, είναι αναρτημένη η φορητή εικόνα της Οδηγήτριας με επάργυρη ανάγλυφη επένδυση που τιτλοφορείται ως «Η ΚΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ». Η εικόνα ανήκει στον 18ο αιώνα, ενώ η ίδια η επένδυση είναι σύμφωνα με την επιγραφή έργο των αδελφών Φρέντζου από το Ναύπλιο και χρονολογείται από το 1915 “Δαπάναις Δημητρίου Κ. Πάστρα συζύγου αυτού Ελένης και των τέκνων αυτών Αντωνίου, Κωνσταντίνας, Βασιλείου, Κωστούλας, Γεωργίου και Μαγδαληνής Στεφάνι τη 1Σεπτμεβρίου 1915”.

Χρονολογία τοιχογραφιών και Κτητορική Επιγραφή
Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται από το 1694 όπως αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή που βρίσκεται πάνω από την πύλη εισόδου του ναού και η οποία γράφει με καλλιγραφία και άψογη συντακτική και ορθογραφική διατύπωση, που δείχνει την υψηλή για την εποχή παιδεία του ζωγράφου:
+(ΑΝ)ΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΓΗΣ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝ/ (ΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ) ΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΔΕΣΠΟΙΝΗΣ ΗΜΩΝ Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ ΚΑΙ/
Α(ΕΙΠΑΡΘΕΝΟΥ) ΜΑΡΙΑΣ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ (ΚΟΠΟΥ ΤΕ) ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗΣ/ ΠΑ(ΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΥΣ)ΕΒΩ(Ν) ΧΡΙ(ΣΤΙ)ΑΝΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΟΥΝΤΩΝ ΕΝ/
ΤΩ ΧΩΡΙΩ ΤΟΥΤΩ ΕΙΣ ΨΥ(ΧΙΚΗΝ ΑΥ)ΤΩΝ Σ(ΩΤΗ)ΡΙΑΝ (ΚΑΙ) ΕΙΣ ΜΝΗΜΟ/ ΣΥΝΟΝ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΑΥ(ΤΩΝ…) ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝ/ ΙΕΡΩΤΑΤΟΥ Μ(Η)ΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΟΤΑΡΑ ΕΝ Ε(ΕΤΕΙ ΑΧ7Δ (=1694) ΙΝΔ Β’
+Η παρούσα ιστορία γέγονεν υπό χειρός Ιωάννου ιερέως Ρίτζη του και εφημερίου εν αυτώ έτει

Σημειώνεται ότι ο ιερέας Ιωάννης Ρίτζης δεν είναι γνωστός από αλλού. Υπάρχει μια πληροφορία ότι ο Ρίτζης έχει αγιογραφήσει στο Μέγα Σπήλαιο, αλλά η πληροφορία δεν έχει επιβεβαιωθεί επίσημα. Στην Πάτρα, σε πιστοποιητικό του 1690, καταγράφεται ένας Μπενιζέλος Ιωάννης Ρίτζης επίτροπος εκλεγμένος και προεστός των Αθηναίων. Ίσως ο ζωγράφος αυτός να καταγόταν από την Αττική και να ήρθε στην Πελοπόννησο με την ευκαιρία της ανακτήσεώς της από τους Βενετούς.
Ο Γρηγόριος Νοταράς υπήρξε μητροπολίτης Κορίνθου από το 1690 έως 1715 περίπου, περίοδος που συμπίπτει χρονικά με την Β’ Ενετοκρατία.

O ναός της Παναγίας σήμερα
Το χειμώνα 2002-2003 ο ναός υπέστη σοβαρό πλήγμα από την κατάρρευση της δυτικής προσθήκης με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να σωριαστεί και το αρχικό κτίσμα. Μετά από χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες και μετά από μακροχρόνιες συντονισμένες πιέσεις της 6ης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και του Πολιτιστικού Συλλόγου Στεφανίου, ο ναός έλαβε, τον Οκτώβριο του 2005 από την Δ/νση Αναστύλωσης του Υπουργείου Πολιτισμού, το πράσινο φως για την επανακατασκευή της προσθήκης, η οποία ξεκίνησε τον Ιούνιο του 2006.
Η αναστήλωση του ναού καθώς και η διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου έγιναν χωρίς καμία κρατική ή ευρωπαϊκή επιχορήγηση και αποκλειστικά και μόνο με χρήματα που συγκεντρώθηκαν από την Εκκλησιαστική Επιτροπή Στεφανίου και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Στεφανίου.

Ο Μορφωτικός & Εκπολιτιστικός Σύλλογος Στεφανίου Κορινθίας ευχαριστεί θερμά όσους στήριξαν και συνεχίζουν να στηρίζουν οικονομικά αυτή την σημαντική προσπάθεια διατήρησης αυτού του σπουδαίου ιστορικού και θρησκευτικού μνημείου. Θερμές ευχαριστίες ανήκουν και στον Στεφανιώτη πρωτομάστορα Γεώργιο Πούλο και στους συνεργάτες του τεχνίτες Βλαδίμηρο Τσολάκο και Χότζα Σαϊμίρ, οι οποίοι με πολύ μεράκι και αφοσίωση σμίλεψαν την πέτρα του τόπου μας και συνέβαλαν καταλυτικά στην ανάδειξη του χώρου.

Βιβλιογραφία: Ισιδώρου Ι. Κακούρη, Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Στεφάνι Κορινθίας

Επιμέλεια κειμένου: Patricia van der Wal