Δύο χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Στεφανίου, σε δύσβατη ρεματιά με τρεχούμενα νερά που εξαφανίζονται σε φαράγγι, βρίσκεται το καθολικό της παλαιάς Μονής του Παμμεγίστου Ταξιάρχη Μιχαήλ, το οποίο είναι κηρυγμένο μνημείο σύμφωνα με την Υ.Α. ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ31/ΚΗΡ/16034/561/(ΦΕΚ 716/Β/19-08-1997). Πρόκειται για σταυρεπίστεγο ναό του τύπου Α1 σύμφωνα με το σύστημα ταξινόμησης του Α. Ορλάνδου, χτισμένο από ακατέργαστους λίθους και τεμάχια πλίνθων που είναι το μόνο κτίσμα του μοναστηριακού συγκροτήματος που σώζεται σήμερα. Η Μονή Παμμεγίστου Ταξιάρχη Μιχαήλ λειτουργούσε ως το 1705 όταν εγκαταλείφτηκε σταδιακά από τους μοναχούς οι οποίοι δείχνουν να μεταφέρθηκαν στη Μονή Αγίου Δημητρίου.

Η τοποθέτηση της χρονολογίας ανέγερσης του ναού παραμένει μέχρι σήμερα προβληματική, ωστόσο θεωρείται ένα από τα παλιότερα κτίσματα της ευρύτερης περιοχής με πιθανότερη τη ανέγερση του τον 12^ο-13^ο αιώνα. Στο ναό βρίσκονται εντειχισμένα Spolia, υπολείμματα αρχαιότερων κτηρίων, πιθανή ένδειξη ότι η παλαιά Μονή ιδρύθηκε κοντά σε αρχαίο λατρευτικό χώρο. Το πρόπυλο με αψίδες και τρούλο στη νότια πλευρά κατασκευάστηκε σε ύστερη περίοδο με αργολιθοδομή και την χρήση άφθονου κονιάματος. Διατηρείται ακόμη η ιστορική ξύλινη θύρα με την σιδερένια επένδυση.

Στην απογραφή του Βενετού Grimani το 1698 η Μονή Ταξιάρχη καταγράφεται με όλη την ακίνητη περιουσία της: “μοναστίριον Ταξιάρχης με την περιοχί του. Εκλοισία 1, κελοιά 3, χαλασμένα 5, μετόχι 1, Εκλισία 1, Κελιά 8, περιβόλη κουβελίον 1/2, αλόνι 1, χοράφια στου Μπερμπάτι κουβελίον 7 1/2, αλόνοι 1, αμπέλια στο Στεφάνοι ξηνάριον6, χοράφια εις το αυτό χοριό κουβέλιον 30, έτερα χωράφια κουβελίον 7, έτερα χωράφια κουβελίον 12 και μίλο χαλασμένο στου Μπερμπάτι 1.”

Το 1700 το Monasterio di S. Michel con sui ospitii φέρεται να είχε 1 Ναό, οικίες και κελιά 16, αμπέλια σε αξινάρια 6, χωράφια σε στρέμματα: 56,5 κήπο και περιβόλι 1 και 1 υδρόμυλο. (“Τα μοναστήρια του Teritorio di Corinto” Πρακτικά 1ου Συνεδρίου Κορινθιακών Σπουδών, Μιχάλαγα Δέσποινα).

Ο ναός φέρει στο εσωτερικό τοιχογραφικό διάκοσμο, ο οποίος βάσει της κτητορικής επιγραφής του, χρονολογείται το 1565 και αποτελεί έργο του ζωγράφου Θεοδοσίου Κακαβά, του ιδρυτή του περίφημου αγιογραφικού οίκου των Κακαβάδων από το Ναύπλιο. Το εργαστήριο των Κακαβάδων δραστηριοποιήθηκε κυρίως στη Πελοπόννησο και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά εργαστήρια του 16^ου και 17^ου αιώνα. Οι τοιχογραφίες στον καθολικό ναό του Ταξιάρχη στο Στεφάνι είναι το πρώτο υπογεγραμμένο και ακριβώς χρονολογημένο τοιχογραφικό σύνολο του οίκου των Κακαβάδων.

Στο εικονογραφικό πρόγραμμα ξεχωρίζει η παράσταση από τον ιστορικό κύκλο των αρχαγγέλων η οποία  αναφέρεται στην εμφάνιση του αρχιστράτηγου Μιχαήλ στη κατάληψη της Ιεριχώ. Ο Αρχάγγελος, φορώντας πανοπλία και κρατώντας σπαθί στο χέρι, στέκεται μπροστά στον Ιησού του Ναυή, ο οποίος ιππεύει ένα άσπρο άλογο, ενώ γύρο τους τα έφιππα στρατεύματα καλπάζουν προς την πύλη της πόλης και την καταλαμβάνουν.  Η τοιχογραφία σώζεται δυστυχώς σε κακή κατάσταση λόγω της εισερχόμενης υγρασίας και τμήμα της έχει αποκολληθεί.

Σε γενικές γραμμές, ο τοιχογραφικός διάκοσμος διατηρείται μετά από 450 χρόνια σε σχετικά καλή κατάσταση, με εμφανή τα τραύματα όχι τόσο του χρόνου όσο της ασέβειας μερικών νεοελλήνων του 20^ου αιώνα –Στεφανιωτών και ξένων- που θέλησαν να αυτοσυστηθούν στην αιωνιότητα χαράζοντας ονόματα και χρονολογίες στη κάτω ζώνη του ναού, με προτίμηση στις εικόνες των έφιππων Αγίων Γεώργιο και Δημήτριο.

Η ευανάγνωστη κτητορική επιγραφή πάνω από την Ωραία Πύλη του κτιστού τέμπλου αναφέρει πως ο ναός «ανηγέρθη εκ βάθρων γης»- διατύπωση που χρησιμοποιείται σε κάθε γενική ανακαίνιση ναού- «δια συνδρομής και κόπου» του αρχιμονάχου Συμεών για τη ψυχική του σωτηρία και των γονέων του. Η δαπάνη της αγιογραφίας καταβλήθηκε από κάποιον Βρετό ως δέηση για την οικογένεια του.

Τη δεκαετία του ’60, η οικογένεια των Μπαλαφαίων, στην οποία ανήκουν τα βοσκοτόπια στη περιοχή Ταξιάρχη, προσπάθησε να στερεώσει και να σουλουπώσει το μνημείο με τα μέσα και τις γνώσεις που διέθεταν την εποχή εκείνη, επικαλύπτοντας τις στέγες του με σκυρόδεμα και τις εξωτερικές επιφάνειες των λιθοδομών με επίχρισμα. Οι επεμβάσεις αυτές αλλοίωσαν την αρχική μορφή του μνημείου, ωστόσο το διατήρησαν για τις επόμενες δεκαετίες.

Τη δεκαετία του ‘90 έγιναν στερεωτικές εργασίες στα τόξα του πρόπυλου από τον Στεφανιώτη “Μαραγκό” Μιχάλη Αθ. Μιχαλούρου μετά από πρωτοβουλία του προέδρου της κοινότητας Γιώργο Α. Μπαλάφα.

Το Δεκέμβρη του 2005, η 6η ΕΒΑ προχώρησε μετά από πιέσεις του Πολιτιστικού Συλλόγου σε υποστύλωση των δύο εσωτερικών τόξων, στα οποία εντοπίζονται ρωγμές με σημαντικό εύρος και περετέρες στερεωτικές εργασίες με αρμολόγηση του πρόπυλου. Λόγω έλλειψης κρατικών πόρων ο Πολιτιστικός Σύλλογος αποφάσισε να αναθέσει και να χρηματοδοτήσει τη μελέτη αποκατάστασης του μνημείου προκειμένου να προωθηθεί από τη 25^η ΕΒΑ για ένταξη στο ΕΣΠΑ. Η 25^η ΕΒΑ εκπόνησε ταυτόχρονα τη μελέτη για τη συντήρηση των τοιχογραφιών με τη βοήθεια των φωτογραφιών της Γραμματέας του Συλλόγου Patricia van der Wal, η οποία είχε αποτυπώσει λεπτομερώς το τοιχογραφικό διάκοσμο πριν μπουν οι σκαλωσιές υποστήριξης των εσωτερικών τόξων που δυσχεραίνουν την αναγνώριση του συνόλου των αγιογραφιών.

Η μελέτη αποκατάστασης που εκπονήθηκε από την Αρχιτέκτονα Μηχανικό Μεταξούλα Χρυσάφη υποβλήθηκε από το Σύλλογο στη 25^η ΕΒΑ το Πάσχα του 2010. Τελικά εγκρίθηκε από τη Δ/νση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού στις 10 Ιανουαρίου 2013. Η 25^η ΕΒΑ κατέθεσε στη συνέχεια το πακέτο του έργου αποκατάστασης και ανάδειξης της παλιάς μονής για ένταξη στο ΕΣΠΑ.

Στις 6 Φεβρουαρίου 2014, ο Περιφερειάρχης Πελοποννήσου Πέτρος Τατούλης, ύστερα από τη θετική αξιολόγηση της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής της Περιφέρειας Πελοποννήσου υπέγραψε την απόφαση ένταξης για χρηματοδότηση από το ΔΕΠΙΝ – Πελοποννήσου 2007 – 2013 του έργου «Αποκατάσταση Ι.Ν. Παμμεγίστου Ταξιάρχη Μιχαήλ στο Στεφάνι Κορινθίας», συνολικού προϋπολογισμού 260.000,00 € με ΦΠΑ» με Δικαιούχο την 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Έρευνα/Κείμενο: Patricia van der Wal

Βιβλιογραφία:

Ξενοφών Χ. Ηλία, Ζωή Ξ. Ηλία, Ο Τέως Δήμος Κλεωνών Κορινθίας 19ος-20ος αιώνας, Τόμος Δεύτερος

Λ. Ψωμά, Τέσσερες άγνωστες επιγραφές από το χωριό Στεφάνι Κορινθίας”, Δελτίο του Ι.Κ.Μ., τεύχος 32