Αξιοποιώντας την δύναμη του Νερού

Οι χρήσεις του νερού για τον άνθρωπο υπήρξαν και είναι πάρα πολλές. Μία από αυτές είναι η δύναμη του να κινεί νερόμυλους ώστε οι άνθρωποι να αλέθουν το σιτάρι και να έχουν το ευλογημένο ψωμί. Οι νερόμυλοι αποτελούσαν κάποτε το σημαντικότερο μέσο εκμετάλλευσης της δύναμης του νερού. Έστω το μικρότερο ποταμάκι μπορούσε να εκμεταλλευτεί από τους νερόμυλους για να εξυπηρετείται μια περιοχή. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη νερόμυλου και περιγραφή του την έχουμε από τον Στράβωνα το 25 μ.Χ.

Στο Στεφάνι η άλεση των δημητριακών γινόταν με νερόμυλο. Επί αιώνες τα ρέματα του Ταξιάρχη και του Κεφαλαρίου γέμιζαν με την βοή του νερού και το βογκητό των μυλόπετρων που αλέθανε τα στάρια. Οι άνθρωποι τότε φρόντιζαν μόνοι τους για την παρασκευή του αλευριού. Δύο φορές το χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο, μετέφεραν τα σιτάρια τους στο μύλο της περιοχής για να τα αλέσουν. Ξεκινούσαν χαράματα για να προλάβουν να γυρίσουν μέχρι το βράδυ. Φόρτωναν τα τσουβάλια με το σιτάρι στα ζώα και έπαιρναν το δρόμο για το μύλο.

Λένε πως στο ρέμα του Ταξιάρχη, 2χλμ. Ν του χωριού, υπήρχαν κάποτε τρεις νερόμυλοι, που χρησιμοποιούσαν το νερό του ίδιου ρέματος, διοχετεύοντας το με την σειρά ο ένας στον άλλον, ενώ στο Κεφαλάρι δύο. Επίσης πρέπει να υπήρχε το περασμένο αιώνα νερόμυλος ΝΑ της βρύσης στη θέση "πηγάδι", όπου σώζεται έως σήμερα η τοποθεσία "του Φούντα ο μύλος". Στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας Πελοποννήσου του βενετού Grimani το 1698, αναγράφονται μεταξύ των υποστατικών στοιχείων των δύο μονών, του Αγίου Δημητρίου και του Ταξιάρχη Μιχαήλ, έξι μύλοι από τους οποίους 2 χαρακτηρίζονται ως χαλασμένοι. Σε απογραφή του 1828 το μοναστήρι αναφέρεται να έχει και έναν μύλο στο ρέμα της Παγώνας καθώς και ένα μύλο στο Λάμπι.

Ο Νερόμυλος των Αφοί. Παπαντωνίου στο ρέμα του Ταξιάρχη

Οι νερόμυλοι του Στεφανίου κάλυπταν κυρίως τις ανάγκες του χωριού, αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Ήταν νερόμυλοι ανατολικού τύπου, "ελληνικά", που ονομάστηκαν έτσι επειδή είχαν εξαπλωθεί στο βυζαντινό κράτος. Οι νερόμυλοι αυτοί είχαν μηχανισμό με οριζόντιο υδροτροχό, την λεγόμενη "φτερωτή". Ήταν "μονόφθαλμοι" νερόμυλοι γιατί κινούσαν ένα ζευγάρι μυλόπετρες. Οι νερόμυλοι λειτουργούσαν όλο το χρόνο και μόνο στα τελευταία χρόνια της λειτουργίας τους εποχιακά. Στο Στεφάνι οι νερόμυλοι ήταν ανεξάρτητα κτίσματα, χτισμένοι μέσα στις ρεματιές, απομακρυσμένοι από το χωριό. Η κατασκευή τους ακολουθούσε τις τοπικές αρχιτεκτονικές συνήθειες, όπως είχαν διαμορφωθεί από τα διαθέσιμα υλικά. Ήταν πέτρινοι, τα δάπεδα τους πλακοστρωμένα ή από πατημένο χώρμα. Είχαν και τζάκι.

Πως λειτουργούσαν οι νερόμυλοι

Ο Μύλος ήταν συνήθως και σπίτι του μυλωνά και αποτελούσε οικογενειακή επιχείρηση. Σε μια γωνιά στο εσωτερικό του περίμεναν οι πελάτες. Εκεί γίνονταν όλες οι συναλλαγές, παράδοση, παραλαβή αλευριού, ζύγισμα και αποθήκευση. Ο μυλωνάς παρελάμβανε το σιτάρι από τους πελάτες, το ζύγιαζε και κρατούσε ένα μέρος του για την αμοιβή του ανάλογα με το τη συμφωνήθηκε. Αυτό το αλεστικό δικάιωμα λεγόταν αξάι καθριζόταν στο 3% έως 10% χωρίς να υπολογίζεται η φύρα, αιτία συχνών διενέξεων μεταξύ πελάτη και μυλωνά. Από το σιτάρι ο Μυλωνάς κάλυπτε της ανάγκες του.

Ο μυλωνάς είχε έντονη κοινωνική ζωή, γιατί ερχόταν σε επαφή με όλους τους κατοίκους των γύρω χωριών. Ο Μύλος ήταν χώρος συναντήσεων για τους Στεφανιώτες, όταν περίμεναν με τις ώρες τη σειρά τους κουβεντιάζοντας. Αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης, διάδοσης των νέων και ειδήσεων της περιοχής. Η αυλές των νερόμυλων γέμιζαν από ανθρώπους και φορτωμένα άλογα και μουλάρια. Όταν υπήρχε πολλή πελατεία και δεν προλάβαινε ο μύλος να τα αλέσει όλα την ίδια μέρα, τότε ο μυλωνάς φρόντιζε να φιλοξενήσει τους πελάτες του, γιατί οι αποστάσεις εκείνα τα χρόνια δεν καλύπτονταν εύκολα με τα ζώα. Ο Νερόμυλος διέθετε βοηθητικούς χώρους όπου κοιμούνταν οι άνθρωποι και ένα στάβλο για τα ζώα τους. Συνήθως όμως οι πελάτες άφηναν το άλεσμα και το έπαιρναν άλλη μέρα.

Η υδατόπτωση έδινε στους νερόμυλους την απαραίτητη δυναμική ενέργεια για την περιστροφή της φτερωτής. Το μικρό πετρόχτηστο, κεραμοσκέπαστο κτίσμα του νερόμυλου, που είχε συνήθως 2 δωματιάκια, βρισκόταν στο χαμηλότερο σημείο μιας πλαγιάς και εκμεταλλευόταν το νερό από το κοντινότερο ρέμα.

Το νερό συγκεντρωνόταν με την βοήθεια νεροαυλάκων σε μια ή δύο δεξαμενές, τις λεγόμενες στέρνες που ήταν χτιστές από πέτρες και βρίσκονταν σε υψόμετρο αρκετά πιο ψηλά από το μύλο.

Από τις δεξαμενές το νερό κυλούσε μέσα σε αυλάκι ή υδραύλακο πάνω σε έναν χτιστό με πέτρες τοίχο το οποίο βρισκόταν κάθετα στον μύλο. Στο τέλος, ο τοίχος έφτανε σε ύψους 7-10 μέτρα, ανάλογα με την μορφή του εδάφους, πάνω από το μύλο και το νερό έπεφτε με ορμή σαν καταρράχτη από το επικλινές μέρος του τοίχου, την λεγόμενη χούνη ή και κρεμαστή και μέσα στο βαγένι.

Στο κάτω μέρος βρισκόταν άνοιγμα περίπου 10 εκ., το σιφούνι. Εκτινάσσοντας από το σιφούνι με μεγάλη πίεση, το νερό κινούσε την φτερωτή, σίδερο στρογγυλό, η οποία μέσω κατακόρυφου άξονα (αδράχτι) και άλλων εξαρτημάτων περιέστριφε με την σειρά της την μυλόπετρα. Η μυλόπετρα τριβόταν πάνω σε μια άλλη σταθερή, στην οποία ο μυλωνάς έβαζε το σιτάρι και το κριθάρι. Τα "γεννήματα" έπεφταν από μια σκάφη με πορτάκι, το λεγόμενο βαρδάρι. Το νερό έβγαινε από το μύλο από ένα τοξωτό άνοιγμα στη βάση του, τη χούρχουλη και έπεφτε στο ρέμα.

Η αλεστική ικανότητα των νερόμυλων μπορούσε να φτάσει τις 100 οκάδες την ώρα, ανάλογα με την ποσότητα του νερού και το ύψος της κρέμασης του βαγενιού.

Ο Νερόμυλος των Αφοι Παπαντωνίου και ο Νερόμυλος των Ριζογιαννέων

Οι τελευταίοι νερόμυλοι σταμάτησαν να λειτουργούν γύρω στο 1955 μετά την βιομηχανοποίηση της παρασκευής αλευριού και την εμφάνιση του ρεύματος και των γεωτρήσεων και την ως εκ τούτου μείωση του νερού. Τα κτίρια του 19ου αιώνα και αρχών του 20ου αιώνα εγκαταλείφθηκαν, ερημώθηκαν και καταρρέουν σήμερα στα βάθη των ρεμάτων ενώ τα χαλάσματα τους καλύπτονται σιγά-σιγά από πυκνή βλάστηση.

Στο Στεφάνι σώζονται σήμερα λησμονημένοι αλλά σε κατάσταση που επιτρέπει την αναστήλωση τους, ο νερόμυλος των Αφοι. Παπαντωνίου στο Ταξιάρχη και ο νερόμυλος των Ριζογιαννέων στο Κεφαλάρι. Τα δύο αυτά κτίσματα αποτελούν σπάνια δείγματα της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας.

Χτιστός τοίχος με Αυλάκι (Κεφαλάρι)

Ο Νερόμυλος των Ριζογιαννέων πρέπει να ανάγεται στην Τουρκοκρατία, διότι το βαγένι ήταν αρχικά πέτρινο πριν αντικατασταθεί από μεταλλικό. Ίσως όμως να χτίστηκε στα χαλάσματα παλαιότερου νερόμυλου της περιοχής. Είναι πολύ πιθανόν η πρώτη εκμετάλλευση της φυσικής δύναμης του νερού του Κεφαλαρίου να ανάγεται σε πολύ παλαιότερες εποχές. Θυμίζουμε ότι το Κεφαλάρι που αρχικά ονομαζόταν Αστερίων, υπήρξε σημαντικό ποτάμι στους αρχαίους χρόνους (θεότητα) και πιθανολογείται ότι υδροτούσε το ανάκτορα των Μυκηνών.

Οι νερόμυλοι αυτοί θα πρέπει να χαρακτηριστούν ιστορικά ή παραδοσιακά διατηρητέα μνημεία που χρήζουν ειδικής κρατικής μέριμνας, ή συντελούν σε τοπία φυσικού κάλλους. Ο χαρακτηρισμός θα πρέπει να συνοδευτεί και από χρηματοδότηση για την αναστήλωση και συντήρηση τους, ώστε τα μνημεία αυτά της προβιομηχανικής εποχής να συμβάλουν στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της ευρύτερης, υποβαθμισμένης περιοχής τους Στεφανίου.

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την καταγραφή και ανάπλαση νερόμυλων με χρηματοδότηση μέσω προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.