Πέτρινα έργα τέχνης

Στο Στεφάνι οι ξερολιθιές, τοίχοι από πέτρες χωρίς συνδετικό υλικό, που η ευστάθεια τους επιτυγχάνεται με το σφήνωμα μικρότερων πετρών ανάμεσα στις μεγαλύτερες, αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο του τοπίου. Εκτιμάται ότι οι "πεζούλες" καλύπτουν περίπου το 80% της συνολικής έκτασης του Στεφανίου. Κεντάνε τις βουνοπλαγιές με την γκρίζα επίμονη βελονιά τους.

Η φυτοκάληψη του εδάφους στην περιοχή έχει καθαρά εποχιακό χαρακτήρα. Έτσι το έδαφος καθίσταται εξαιρετικά ευάλωτο στις βροχοπτώσεις και η διάβρωση του από το νερό αποτέλεσε από την αρχαιότητα τον υπ' αριθμό 1 παράγοντα καταστροφής του, ιδιαίτερα στις μέσες και υψηλές κλίσεις. Η προστασία της καλλιέργειας σε αυτά τα επίκλινα εδάφη στηριζόταν για αιώνες σε αυτά τα τοίχοι αντιστήριξης του εδάφους. Στο Στεφάνι τόσο ο καλλιεργούμενος χώρος όσο και ο κατοικούμενος έχει προκύψει από την διαμόρφωση του έντονου φυσικού ανάγλυφου σε πεζούλες, που κατά κανόνα στηρίζονται σε αναλημματικούς τοίχους. Οι πεζούλες στην άμεση γειτνίαση του χωριού ονομάζονται και "Γιούρτια".

Πέρα από την πρακτική χρησιμότητα τους για την προστασία των εδαφών ή τη δημιουργία καλλιεργήσιμης γης ή και ακόμα τη οριοθέτηση των ιδιοκτησιών, αποτελούν αξιόλογα δείγματα της Λαϊκής αρχιτεκτονικής και της σοφίας των προγόνων μας. Είναι οι πολύτιμοι μάρτυρες μιας παραδοσιακής τεχνικής χτισίματος που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η πεζούλες αποτελούν πολύ παλαιό σύστημα εκμετάλλευσης. Η τεχνογνωσία της κατασκευής ξερολιθιών ανάγεται στην απώτερη αρχαιότητα. Η σχετική εμπειρία μαρτυρίεται και στον προϊστορικό οικισμό των Μυκηνών, που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα ΝΔ του Στεφανίου.

Αγνοείται πότε, ποίοι και κάτω από ποίες συνθήκες προχώρησαν σε αυτά τα εκτεταμένα έργα αντιστήριξης των επικλινών εδαφών. Η γεωργική κατάκτηση της περιοχής πιθανόν να ανάγεται στην εποχή του χαλκού, αλλά δεν υπάρχουν πηγές που να τεκμηριώνουν την υπόθεση ότι οι πρώτη διαμόρφωση του εδάφους σε πεζούλες έγινε εκείνη την εποχή. Μπορούμε όμως να υποστηρίζουμε ότι η αύξηση του καλλιεργήσιμου χώρου, αξιοποιώντας τις πλαγιές των βουνών και των λόφων γύρω από το Στεφάνι, μετατρέποντας τις επίκλινες επιφάνειες σε οριζόντιες ανάγεται σε μια εποχή αυξημένης ανάγκης διατροφής ενός αυξανόμενου ανθρώπινου δυναμικού. Η κατάκτηση αυτή πρέπει να συνδεθεί με τις φάσεις δημογραφικής ανάκαμψης ή ακόμα και έκρηξης που γνώρισε το χωριό. Γνωρίζουμε ότι το Στεφάνι άκμαζε κατά τους πρώτους τρεις αιώνες τι Τουρκοκρατίας. Έτσι είναι πολύ πιθανόν οι περισσότερες ξερολιθιές να χρονολογούνται από την περίοδο αυτή. Όμως μήπως βασίζονται σε ανεκμετάλλευτες ή και εγκαταλειμμένες πεζούλες παλαιότερων εποχών;

Μέχρι τα τέλη του 60 η συντήρηση των ξερολιθικών τοίχων αποτελούσε εργασία ρουτίνας για τον Στεφανιώτη αγρότη. Οι αγρότες χρησιμοποιούσαν τους κενούς από αγροτικές εργασίες μήνες για να συντηρήσουν αυτά τα έργα που αποτελούσαν τα όρια των αγρών τους και προστάτευαν την καλλιεργήσιμη γη των κεκλιμένων εδαφών, από την διάβρωση. Η κατασκευή και ανανέωση της ξερολιθιάς γινόταν από πέτρες που μαζεύονταν με τον καθαρισμό των χωραφιών.

Έκτοτε η ταχεία αύξηση της εκμηχάνισης στις καλλιέργειες και η μείωση των εργατικών χεριών λόγω της αστυφιλίας, εξαφάνισαν σχεδόν αυτή την ανθρώπινη δραστηριότητα που υπήρχε από πολλές εκαντονταετίες. Θα πρέπει να αναφερθούν και οι αρνητικές συνέπειες της κοινής Αγροτικής Πολιτικής που εφαρμόστηκε σε όφελος των εντατικών μορφών καλλιέργειας στα πεδινά, και δεν ενθάρρυνε τις εκτατικές μορφές καλλιέργειας, με αποτέλεσμα να υπάρξει υπερεκμετάλλευση και υποβάθμιση των φυσικών πόρων με την συστηματική χρήση φυτοφαρμάκων και τις ερημοποίησης.

Η εγκατάλειψη της δραστηριότητας της συντήρησης των ξερολιθιών οδηγεί όχι μόνο στην εξαφάνιση ενός σημαντικού μέρους της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και των μυστικών της τέχνης αυτής, αλλά και στην αλλοίωση του τοπίου και σε μια σειρά απωλειών όπως είναι η διάβρωση του εδάφους και η εξαφάνιση ενός βιοτόπου μεγάλης αξίας. Οι κοιλότητες των ξερολιθικών τοίχων προσφέρουν καταφύγιο σε πολυάριθμα είδη ζώων όπως τα λεπιδόπτερα, τα ερπετά και τα πουλιά. Επίσης, τους τοίχους αυτούς προτιμούν διάφορα είδη φυτών τα οποία βυθίζουν τις ρίζες τους ή καταλαμβάνουν τους άμεσα γειτονικούς χώρους. Οι ξερολιθιές αποτελούν πραγματικά βιολογικά δίκτυα, που προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες ζωής τόσο στην πανίδα όσο και στην χλωρίδα της περιοχής.

Η αποκατάσταση των ξερολιθιών είναι σημαντική για λόγους:

α.) προστασίας των εδαφών από την καταστροφική διάβρωση

β.) διατήρησης ενός στοιχείου πολιτιστικής κληρονομιάς ανεκτίμητης αξίας

γ.) βοήθειας στη συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού συμβάλλοντας σε ένα σχέδιο ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας μέσω της ανάπτυξης του αγροτουρισμού της περιοχής